آنچه در این مطلب می‌خوانید:
کار در ارتفاع به طور بالقوه خطرناک است. حال اگر با وجود این پیش فرض، کارگر به خوبی از نکات ایمنی کار کردن در ارتفاع اطلاع نداشته باشد، خطرات بیشتری هم او را تهدید می کند. فرقی هم ندارد که فرد چند بار در سال برای انجام کار به ارتفاع می رود؛ همین که لازم باشد کارش را حداقل یک مرتبه در ارتفاع انجام دهد، یادگیری نکات ایمنی توسط کارگر و کارفرما را ضروری می کند.
تاکنون نکات پیشنهادی بسیاری در رابطه با رعایت شرایط ایمنی در ارتفاعات بالا تهیه شده است، اما شاید هیچ یک از آنها به اندازه آیین نامه ایمنی کار در ارتفاع (مصوب سال ۱۳۸۹) به طور جامع به این موضوع نپرداخته باشد. آشنایی با مفاد این آیین نامه که رعایت کلیه بندهای آن توسط طرفین الزامی است، نه تنها تاثیرات حقوقی مهمی در پی دارد، بلکه تا حد زیادی از وقوع حوادث ناگوار جلوگیری می کند. به همین خاطر در ادامه این مطلب علاوه بر ذکر نکاتی حیاتی جهت افزایش ایمنی کار کردن در ارتفاع بالا، متن آئین نامه ایمنی کار در ارتفاع را نیز آورده ایم. با ما همراه باشید.
مهمترین مواد آیین نامه ایمنی کار در ارتفاع
آیین نامه کار در ارتفاع مشتمل بر ۸ فصل و ۱۳۵ ماده و ۳ تبصره است که در تاریخ ۱۳۸۹/۸/۱۰ به تصویب وزیر کار و امور اجتماعی وقت رسیده است. مطالعه این آیین نامه بر هر کسی که قرار است در ارتفاع کار کند، یا برای هر کارفرمایی که پروژه اش در ارتفاع انجام می شود، لازم است. ما در همین راستا برای آنکه کار شما را راحت تر کرده باشیم، مهمترین مواد این آئین نامه طولانی را در قالب چند بخش مجزا آورده ایم:
(نکته: با کلیک بر روی این لینک می توانید متن کامل آیین نامه کار در ارتفاع را مشاهده نمایید. در این آیین نامه شکل های مختلفی نیز آمده که در جهت تفهیم بهتر مواد آیین نامه بسیار مفید است).
۱- تکالیف عمومی کارفرما و کارگر
الف) مطابق با مواد ۱، ۲ و ۳ این آیین نامه، تهیه تجهیزات ایمنی و استفاده از سامانه هایی که ایمنی کارگران را در حین کار در ارتفاع تامین نماید، با کارفرما است. ماده ۱ این آیین نامه آورده است که:
“کارفرما مکلف است نسبت به شناسایی و ارزیابی مخاطرات و ایمن‌سازی محیط کار اقدام نماید”.
همچنین در ماده ۲ این آیین نامه اینطور آمده است:
“کارفرما مکلف است با استفاده از سامانه‌های انجام ایمن کار در ارتفاع متناسب با نوع کار، ایمنی افرادی که در ارتفاع بیش از ۲ / ۱ متر نسبت به سطح مبنا مشغول کار می باشند، را تامین نماید”.
ب) بررسی تجهیزات ایمنی و اطمینان از سالم بودن آنها اصولا وظیفه کارگر است. مطابق با ماده ۶ این آیین نامه:
“نردبان، اجزاء داربست، تجهیزات کار با طناب و سایر تجهیزات و دستگاه های کار در ارتفاع باید قبل از هر بار استفاده توسط عامل کار در ارتفاع بازدید شده و در صورت فرسوده یا معیوب بودن، موضوع را به کارفرما یا نماینده وی گزارش نماید”.
البته ماده ۱۰ این آیین نامه، اشخاص ذیصلاح را نیز به صورت موردی موظف به بررسی تجهیزات ایمنی کار در ارتفاع کرده است:
“کلیه لوازم و تجهیزات کار در ارتفاع باید توسط شخص ذیصلاح بصورت دوره‌ای مورد بازرسی دقیق قرار گرفته و در صورت مشاهده نقص و یا فرسودگی برای از رده خارج نمودن به کارفرما اعلام نماید”.
ج) کارگران نباید در حین کار اشیاء را پرتاب کنند و باعث ایجاد خطر برای اشخاص ثالث شوند. ماده ۱۵ این آیین نامه آورده است:
“پرتاب کردن و رها نمودن هرگونه شی، ابزار، لوازم، تجهیزات و مصالح در حین کار ممنوع است”.
د) مطابق با مواد ۱۹ و ۲۰ آیین نامه، الزامات خاصی برای کارگرانی که روی سقف شیب دار کار می کنند آمده است:
ماده ۱۹: “کارگرانی که بر روی سقف های شیب دار با شیب بیش از ۲۰ درجه کار می کنند باید مجهز به سامانه محدودکننده و یا متوقف‌کننده گردند و در صورت امکان تورهای حفاظتی در زیر محل کار آنها نصب گردد”.
ماده ۲۰: “حضور فرد دوم روی سطح مبنا در هنگام انجام کار روی جایگاه‌های کار آویزان، بالابر های سیار برجی الزامی است”.
ه) همچنین ماده ۲۴ در مورد استفاده از کمربند ایمنی آورده است که:
“استفاده از کمربند ایمنی برای عملیات کار در ارتفاع ممنوع بوده فقط در صورتی مجاز است که به عنوان سامانه محدودکننده مورد استفاده قرار گیرد و فرد نباید در وضعیت سقوط قرار گیرد”.
۲- برخی الزامات در مورد استفاده از نردبان
الف) در این بخش از آیین نامه به چند نکته در رابطه با نحوه استفاده از نردبان اشاره شده است. از جمله آنکه استفاده از نردبان در این موارد ممنوع است:
- روی داربست یا جایگاه کار در ارتفاع؛
- به عنوان الوار و تخته زیرپایی برای ایجاد جایگاه کار؛
- قرار دادن پایه های نردبان بر روی جایگاه کار ناپایدار مانند بشکه، آجر، جعبه، کیسه، دریچه های آدم رو و موارد مشابه
- آغشته بودن سطوح مختلف نردبان به لکه چربی، گریس، روغن و سایر مواد لغزنده دیگر؛
- معبر و پل ارتباطی بین دو جایگاه کار در ارتفاع؛
- استفاده از نردبان معیوب، شکسته، پوسیده و ناسالم؛
- تکیه گاه فوقانی ناایمن، سست و لغزنده باشد.
ب) همچنین در ماده ۲۷ این آیین نامه آمده است که: “طول نردبان قابل حمل نباید بیش از ۱۰ متر باشد”. همچنین در ماده ۴۳ آمده است که: “طول نردبان طنابی نباید بیش از ۳۰ متر باشد”. به موجب ماده ۳۰ نیز فواصل پله های نردبان از یکدیگر باید مساوی و بین ۲۵ تا ۳۵ سانتی متر باشد. تردد یا استقرار همزمان دو کارگر بر روی نردبان به جز نردبان ثابت نیز ممنوع شده است.
ج) از دیگر مواد مهم این بخش می توان به دو ماده زیر اشاره داشت:
ماده ۳۶: “اتصال دو نردبان یک طرفه به یکدیگر به منظور افزایش طول آن ممنوع است”.
ماده ۴۴: “استفاده از نردبان با پله طنابی ممنوع است”.
۳- مقرراتی راجع به جایگاه کار
الف) در این بخش از آیین نامه شرایط ایمنی کار در ارتفاع به الزاماتی در مورد جایگاه کار اشاره شده است. مثلا در ماده ۴۹ آمده است که:
“کلیه جایگاه های کار در ارتفاع باید دارای محل استقرار، پاخور، نرده حفاظتی و راه دسترسی ایمن مطابق با استانداردهای معتبر باشد”.
در ماده ۵۰ به لزوم تجهیز کارگر به تجهیزات ایمنی اشاره شده و در ماده ۵۱ حداقل عرض جایگاه کار ۶۰ سانتی متر تعیین گشته است.
همچنین در ماده ۵۴ به عنوان یک اصل کلی برای جلوگیری از وقع حوادث آمده است که:
“فضای جایــگاه کار باید عاری از هرگونه حفره، دست‌انداز، پیش‌آمدگی و سایر موارد مشابه باشد”. ماده ۵۵ نیز “نصب” سرپوش حفاظتی در لبه خارجی جایگاه کار را الزامی” دانسته است.
ب) ماده ۵۸ در مورد طناب جایگاه کار آویزان شرایط ذیل را آورده است:
- با ضریب اطمینان ۱۰ برای رشته ای و فیبرها و ضریب اطمینان ۶ برای سیم فولادی؛
- حداقل دو دور انتهای طناب روی قرقره یا پولی باقی مانده باشد؛
- فاصله طناب ها از یکدیگر حداکثر ۳.۵ متر باشد.
ج) به موجب ماده ۶۲ استقرار بیش از دو نفر در جایگاه کار آویزان با راه انداز دستی ممنوع شده است. همچنین ماده ۶۴ این آیین نامه آورده است که:
“جایگاه کار آویزان باید به مرکز تیرهای پیش آمده متصل شده و نیروهای حاصل از این اتصال باید مستقیما به قرقره انتقال یابد”.
د) ماده ۶۶ نیز به کار در مکان هایی اختصاص دارد که خطر غرق شدگی در آنها وجود دارد:
“چنانچه جایگاه کار در مکانی قرار گیرد که زیر آن آب یا خطر غرق شدگی وجود دارد کارفرما مکلف است جلیقه نجات برای عامل کار در ارتفاع و تیم امداد و نجات با تجهیزات مناسب فراهم نماید”.
۴- الزامات مربوط به نصب و استفاده از داربست
الف) این بخش به ذکر مقرراتی در مورد داربست می پردازد. از جمله این مقررات می توان به ماده ۷۰ اشاره داشت:
“شـخص ذیصلاح باید از استحکام کافی سازه داربست قبل از شروع به کار، هنگام تعویض اجزاء، وقفه طولانی در استفاده از آن یا قرار گرفتن در شرایط جوی نامساعد اطمینان حاصل نموده و مستندات تایید استحکام سازه مذکور باید در کارگاه و شرکت مجری نگهداری شود”.
ب) ماده ۷۲ وجود اجزاء زیر را در هر داربستی الزامی دانسته است:
- کف پایه یا کفشک (به غیر از دیوار کوب، معلق، آویزان)؛
- پایه؛
- تیر باربر؛
- تیر افقی؛
- میله اتصال؛
- میله بالایی؛
- میله میانی؛
- صفحات پاخور؛
- حفاظ مناسب بین میله میانی و پاخور؛
- راه دسترسی مناسب و ایمن؛
- پوشش کف محل استقرار کارگر و مصالح مقاوم و مناسب با نوع کار و تعداد کافی؛
- لوله مهار؛
- بادبندهای عمودی، افقی، عرضی، طولی و مورب؛
- بالشتک (به غیر از دیوار کوب)؛
- بست و اتصالات.
ج) در مورد الزامات استفاده از داربست همچنین می توان به مواد زیر اشاره کرد:
ماده ۷۳: “دهانه داربست یا فاصله دو پایه عمودی داربست نباید بیش از ۲.۴ متر باشد”.
ماده ۷۶: “داربست باید قادر به تحمل حداقل ۴ برابر بار وارده (مصالح و وزن کارگر) باشد”.
د) ممکن است به عنوان دسترسی در داربست از راه پله استفاده شود. در این صورت این راه پله باید واجد شرایط زیر باشد:
- ارتفاع پله ۱۵ سانتی متر؛
- کف پله به طول حداکثر ۳۰ سانتی متر؛
- نرده راه پله به ارتفاع حداکثر ۱۱۰ سانتی متر و در سطوح شیب‌دار حداقل ارتفاع ۷۵ سانتی متر.
۵- در مورد سامانه های متوقف کننده یا محدودکننده سقوط
الف) اهمیت این بخش در حفاظت جانی از کارگر و اشخاص ثالث است. به همین خاطر رعایت بند بند نکات آن واجب است. از جمله ماده ۹۹ که مقرر می دارد:
“سامانه متوقف کننده از سقوط باید دارای حداقل فاصله ایمن بوده و از اجزاء زیر تشکیل شده باشد:
- طناب ایمنی افقی و عمودی؛
- لنیارد نگهدارنده؛
- ابزار قفل شونده؛
- کمربند حمایل بند کامل بدن؛
- شوک گیر.
ماده ۱۰۵ نیز شرایط سامانه متوقف کننده سقوط را به این شکل در نظر می گیرد:
الف ـ مطابق با استانداردهای معتبر در خصوص طناب ایمنی عمودی و ریل ها؛
ب ـ طناب ها در قسمت پایینی بهم تابیده نشده باشند؛
ج ـ بصورت ایمن به نقطه تکیه گاهی متصل گردد؛
د ـ گره نداشته و لغزنده و روغنی نباشد؛
ه ـ برای ازدیاد طول طناب، طناب ها بهم گره زده نشوند؛
وـ بوسیله پوشش های مناسب از لبه های برنده و تیز محافظت شود؛
زـ بوسیله رنگ بندی، طناب ایمنی مشخص گردد؛
ح ـ به سطح ایمن زیر ناحیه کاری کارگر متصل گردد.
ب) یک ممنوعیت مهم در مورد استفاده از سامانه متوقف کننده سقوط:
ماده ۱۰۴: “پس از وقوع سقوط بر روی شوک‌گیر و در صورت استفاده از آن باید این ابزار از رده خارج شده و تعمیر آن ممنوع است”.
۶- طناب ایمنی و هارنس
الف) طناب ایمنی و هارنس مهمترین ابزار در زمان انجام کارهایی هستند که در ارتفاع انجام می شوند (مثل خدمات نماشویی) و استفاده از آنها تحت هر شرایطی الزامی است. مقررات مربوط به این دو ابزار در این بخش از آیین نامه مدون شده است. مقررات مربوط به طناب ایمنی عبارتند از:
ماده ۱۰۶: “استفاده همزمان افراد از طناب ایمنی عمودی در سامانه متوقف‌کننده از سقوط ممنوع است”.
ماده ۱۰۹: “طناب ایمنی باید به نقاط تکیه گاهی مناسب از سازه که حداقل قادر به تحمل نیروی ۲۲۰۰ کیلوگرمی می باشد متصل گردد”.
ماده ۱۱۰: “طناب نیمه استاتیک در سامانه متوقف کننده سقوط باید دارای شرایط زیر باشد:
- قطر طناب باید حداقل ۱۳ میلی متر باشد؛
- مجهز به طناب پشتیبان عمودی برای حداقل هر ۹ متر باشد؛
- حداکثر تغییر شکل هنگام کشیده شدن نباید بیش از ۴۰ میلیمتر به ازاء هر ۹ متر طول باشد؛
- مجهز به پوشش حفاظتی مناسب که طناب را از بریدن و ساییدگی محافظت نماید؛
- مطابق با استانداردهای معتبر باشد.
ب) در مورد هارنس نیز موارد زیر ذکر شده است:
ماده ۱۱۱: “کمربند حمایل بند کامل بدن (هارنس) مورد استفاده در سیستم های متوقف کننده از سقوط باید دارای حلقه سینه ای بوده و ابزار متوقف کننده سقوط به این حلقه های سینه ای یا پشتی متصل گردد”.
ماده ۱۱۲: “کمربند حمایل بند کامل بدن (هارنس) مورد استفاده در سیستم های محدودکننده باید دارای حلقه شکمی باشند”.
۷- الزاماتی در مورد تور ایمنی
الف) تور ایمنی یکی از تجهیزات کار در ارتفاع است که برای جلوگیری از وقوع حادثه های دلخراشی تدارک دیده می شود که ناشی از سقوط افراد و اجسام از ارتفاع هستند. اهمیت این ابزار چندان گرفته نمی شود و شاید به همین خاطر آمار حوادث کار در ارتفاع تا این حد زیاد است. این بخش از آیین نامه الزاماتی را در مورد تور ایمنی ذکر کرده است. از جمله شرایط استفاده از این ابزار که عبارت است از:
- تور ایمنی حداقل ۲.۴ متر و حداکثر ۴.۶ متر پایین تر از ناحیه یا تراز کاری نصب شده باشد؛
- تور ایمنی باید ۲.۴ متر از هر طرف از کنارهای ناحیه کاری بیشتر ادامه داشته باشد؛
- تور ایمنی که از چندین تور تشکیل می شود باید بصورت ایمن بهم متصل شده بطوری که توانایی جذب نیروی برابر یا بزرگ تر را داشته باشند.
ب) همچنین ماده ۱۱۵ آورده است که:
“تور ایمنی باید بگونه ای نصب شود که بین کارگر و تور هیچ مانعی وجود نداشته باشد”.
۸- مقرراتی در مورد بالابرهای سیار
الف) در این بخش از آیین نامه الزاماتی در مورد بالابرهای سیار وضع شده است و استفاده از آنها تنهای زمانی مجاز دانسته شده که زیر جک ها از استحکام کافی برخوردار باشند و شیب مجاز سطح مبنا رعایت شده باشد
در ادامه بر طبق سه ماده ۱۱۶، ۱۱۷ و ۱۱۸ به ترتیب آمده است:
“بالابرهای سیار باید دارای حداقل چهار چرخ و اهرم ترازکننده بوده و به مکانیزم قفل شونده و محدودکننده شعاع حرکت بازو مجهز باشند”. و “باید مجهز به حس گرهای فعال وزن بار و گشتاور بوده تا در صورت افزایش وزن و نامتعادل شدن سکوی کار از ادامه کار و واژگونی دستگاه جلوگیری بعمل آورد” و “باید مجهز به پلکان ایمن برای رسیدن فرد به جایگاه کار باشند”.
همچنین بر اساس ماده های ۱۲۰ تا ۱۲۳ بالابرهای سیار باید به حس گرهای فعال حرکت روی سطح زمین، دگمه های توقف اضطراری و شیرهای قفل کننده حفاظتی تجهیز گردند.
ب) سه ممنوعیت در مورد بالابرهای سیار:
ماده ۱۲۷: “هنگام کار در داخل سکوی بالابر سیار استفاده از هرگونه نردبان، زیرپایی و سایر موارد مشابه به منظور افزایش ارتفاع ممنوع می باشد”.
ماده ۱۲۸: “هـنگام جابجایی بالابرهای سیار، نباید فرد در سکوی بالابر مستقر شده باشد”.
ماده ۱۳۲: “بالا رفتن و پایین آمدن از مهارها، ستون ها، بوم ها و مفاصل سکوی کار بالابر سیار ممنوع است”.
ج) یک نکته مهم: نمی توان از بالابر به عنوان جرثقیل استفاده کرد! متاسفانه دیده شده که برخی افراد از بالابر سیار به عنوان جرثقیل استفاده می کنند، در حالی که این کار کاملا مخالف قانون است. به موجب ماده ۱۳۴ آیین نامه:
“استفاده از بالابر سیار به عنوان جرثقیل ممنوع است”.
تهیه تجهیزات ایمنی کار در ارتفاع برعهده چه کسی است؟
قبل از شروع پروژه هایی که در ارتفاع کار انجام می شود، کارفرما باید شرایط کاری و نیازهای کارگران به تجهیزات ایمنی فردی را بررسی نماید. خرید لباس کار مطابق با نیاز کاری، کفش کار مناسب آج دار برای بالا رفتن از نردبان و دیگر تجهیزات، دستکش کار، کلاه ایمنی، عینک ایمنی و … همگی از الزامات کار کارفرما است. تجهیزات ایمنی شخصی باید مطابق با کار انتخاب شوند. برای مثال اگر قرار است در ارتفاع جوشکاری انجام شود باید از تجهیزات ایمنی جوشکاری برای کارگران استفاده شود. یا مثلا اگر برقکاری در ارتفاع در دستور کار است باید تمام تجهیزات ایمنی عایق برق انتخاب شوند.
همچنین به طور کلی در نظر داشته باشید که جبران کلیه خسارات وارده به کارگر که ناشی از عدم رعایت الزامات قانونی باشد، بر عهده کارفرما خواهد بود. در واقع اگر آسیبی به کارگر وارد شود، کارفرما باید جبران کند، مگر آنکه ثابت نماید که قصوری انجام نداده و شرایط ایمنی را رعایت کرده است. این مفهوم از ماده ۱۳۵ آیین نامه ایمنی کار در ارتفاع به راحتی قابل استنباط است.
اگر کارفرما مقررات آیین نامه کار در ارتفاع را رعایت نکرد، باید چکار کنیم؟
همانطور که بالاتر دیدید، مسئولیت رعایت مقررات ذکر شده در این آیین نامه بر عهده کارفرما است. حال اگر کارفرما مقررات و نکات ایمنی کار در ارتفاع را رعایت نکرد، کارگر چکار باید انجام دهد؟
به طور کلی مرجع حل اختلافات بین طرفین دعوی دادگاه های دادگستری هستند. در اینجا نیز در صورتی که خسارت وارد شده به کارگر ناشی از قصور کارفرما باشد، کارگر یا نماینده کارگر حق مراجعه به مراجع حقوقی و کیفری دادگستری را داشته و می تواند از آنها تقاضای جبران خسارت کند. البته بنا به شرایط خاص، برخی اختلافات پیش آمده میان کارگر و کارفرما، بدون نیاز به مراجعه به مراکز دادگستری نیز قابل حل و فصل است.
مثلا زمانی که هنوز حادثه ای پیش نیامده است، کارگر می تواند به “هیئت تشخیص” که زیر نظر وزارت کار فعالیت می کند، مراجعه نماید که و دعوای خود را مطرح کند. رای صادر شده توسط هیئت تشخیص بسته به مورد در هیئت حل اختلاف (فعالیت زیر نظر وزارت کار) و مراجع دادگستری قابلیت تجدیدنظر دارد.